Antik Yunan’da eğitim, öncelikle aileleri bir öğretmene ödeme yapabilecek maddi imkanlara sahip olan erkek çocuklara mahsus olsa da gelecekteki vatandaşlarını eğitmekten sorumlu siyasi bir organ olarak polis dahilinde, kız çocukları için de büsbütün erişilmez değildi. Didaskaleion denen okullarda bazen kız çocukların da eğitim gördüklerini düşünmek için nedenlerimiz var. Örneğin, Teos’ta bulunan bir yazıtta Polythrous isminde varlıklı bir vatandaşın, kız ve erkek çocukların eğitimini finanse etmek üzere değerli bir sermaye bırakan vakfından bahsedilir. Atina’da, Attika seramikleri üzerindeki fotoğraflarda okuma yazma öğrenen genç bayan öğrenciler, üzerinde harflerin görülebildiği tabletler, styloslar yahut bazen açılmış papirus rulolarıyla tasvir edilir.
Bu örnekler, antik muharrirlerin yapıtlarında sıklıkla karşılaştığımız ‘kadın düşmanı’ imajla çatışmaktadır. Mesela Ksenophon, konut iktisadı üzerine yazarken, bir kız çocuğunun fakat konut bayanı rolüne hizmet edecek ölçüde ve nitelikte bir eğitim alması gerektiğinden bahseder. Birebir halde Theophrastos da kız çocuklarına konut içi sorumluluklarını daha yeterli üstlenebilmeleri için okuma yazma eğitimi verilmesini tavsiye eder. Menandros ise, bir bayanı eğitmenin “bir yılana daha fazla zehir vermek” üzere olduğunu ileri sürer.
Eğitime en kolay ulaşabilen bayanların, anneleri tarafından ‘iyi’ bir hayat yaşasın diye fahişe olarak yetiştirilen hetairalar olduğunu biliyoruz. Eskort ya da geyşa olarak çevirebileceğimiz hetairalar, istedikleri erkekle ve istedikleri surece birlikte olma lüksüne sahip kadınlardı. Bu da onların ‘namuslu’ annelerinden daha güzel şartlarda yaşamaları manasına geliyordu. Lakin, hetaira olmak erkeklerin yalnızca vücutlarına değil ruhlarına da hitap etmeyi gerektirdiğinden bayan, müzik ve dans üzere hususlarda eğitimli, şiir ve edebiyat üzere alanlarda donanımlı olmalıydı. Bu eğitimli hetairaların tahminen de en ünlüsü, Miletoslu Aspasia’dır. Perikles’in hayat arkadaşı olan bu bayan, Platon’un söylediğine nazaran, hitabet sanatında usta ve bunun eğitimini de veren bir bayandı.
MÖ 6’ncı yüzyıl üzere erken bir tarihte, Lesbos adasındaki Mytilene’de bayanlara açık bir eğitim merkezi vardı. Lirik şiirin temsilcisi sayılabilecek Sappho, yalnızca yapıtları günümüzde de okunan bir şair olmakla kalmamış, her biri sonradan ün kazanacak diğer bayan şairleri de eğitmişti. Mesela onun öğrencilerinden biri olan Damophyla, Küçük Asia’nın güneybatısındaki Pamphylia bölgesinde bir okul kurdu. Şair bayanların saygın bir yere sahip olduğunu, başta Sappho olmak üzere öteki değerli bayan şairlerin de dokuz Mousa’dan sonra onuncu Mousa (ilham perisi) sayıldıklarını biliyoruz. Yalnızca şairler değil, müzik eğitimi alan genç bayanlar da ‘Mousa’ların dostu’ olarak anılırlar.
KADINLARIN MEZAR TAŞLARINDA PAİDEİA GÖRÜLMEZ
İlham perilerinin dostu olan şair bayanlara, müzik eğitimi alan genç bayanlara karşın, genel eğitim bayanların çarçabuk erişebildiği bir alan değildi. Erkekler için en kıymetli faziletlerden biri olan paideia (eğitim, kültür) bayanların mezar taşlarında görülmez. Bayanın eğitimli olması, onun faziletli, namuslu, güzel bir eş ve anne olması üzere özelliklerinin akabinde onları tamamlayan değil, süsleyen bir öge olarak gelir. Okuyan bayanın yanında her vakit eşi ya da babası üzere bir erkek figür olur. Elinde papirüs rulosu tutan bayan tasvirleri, kocalarıyla birlikte mezar stellerinde yer alırlar. Erkek bir klineye uzanmış ve elinde yarı açılmış bir papirüs tomarı tutarken tasvir edilir. Bayan ise klinenin ucunda ya da bir sandalyede, bir yandan iffetli bir halde peçesini tutarken, öteki eliyle de bir parşömen taşır ya da kölesi tarafından kendisine uzatılan bir tableti alır. Entelektüel bir figür olarak tek başına tasvir edilen bayan sayısı çok çok azdır. Bunlar da tek çocuk olduğu için ailesi tarafından bir erkeğe verilecek haklarla donatılmış olan Sardeisli Menophila üzere çok istisnai örneklerdir.
Mezar taşlarındaki kabartma figürlerin elinde gördüğümüz parşömen ruloları ya da tabletler, o kişinin eğitim almış, okur müellif biri olduğunu göstermek için kullanılırdı. Birtakım durumlarda ise, bir ‘paideia’ simgesi olmanın ötesinde manalar da içerebilir, örneğin doktorluk üzere bir mesleği sembolize edebilirdi. Doktorluk, bayanların erkeklerle birebir alanda çalışabildiği nadir mesleklerden biriydi. Bayan tabiplerin mezar yazıtları, harikulâde hizmetlerinden ötürü erkeklerle tıpkı halde onurlandırıldıklarını ortaya koyar. Erkek meslektaşları tarafından kaleme alınan yapıtlarda, tıbbi çalışmalarını yazıya geçiren bayan tabiplerden hürmetle bahsedilir. Antik Yunan ve Roma dünyasında bayan hekimlerin sayısının hiçbir vakit çok fazla olmadığı bir gerçektir. Lakin tıp pratiği yapmak isteyen bayanların önüne aşılamaz maniler de konulmamıştır.
Bayan Doktor Mousa’nın mezar steli. Byzantion. MÖ 2-1’inci yüzyıl. Kadınlar Grek-Roma antik toplumunda çeşitli tıbbi misyonlarda bulunmuşlardır. En değerli rolleri, insanlık tarihinin en eski mesleklerinden biri olarak ebelikti. Bununla birlikte, vakit içerisinde, erkeklere mahsus bir alan olan doktorluk mesleğine de el attılar. Bayan hekimlere ilişkin delillerimiz erken devirlere kadar uzanır. Attika’daki Akharnai’de bulunan MÖ 4’üncü yüzyıla ilişkin bir yazıtta Phanostrate isimli bayan hem ebe (maia) hem doktor (iatros) olarak geçer:
“Ebe ve tabip Phano-strate burada yatıyor. Kimseye acı vermedi ve herkes onun vefatının yasını tuttu.”
Yazıta eşlik eden kabartmada Phanostrate, etrafı çocuklarla çevrili bir ebe olarak tasvir edilmiştir. Phanostrate’nin eril bir isim olan iatros ile anılması, tıp alanında ebelik bilgisinin üzerine çıktığının göstergesidir. Bu mezar taşının, küçük bir köydeki ‘bilge bir kadın’ için değil, kolay bir ebeden çok daha kapsamlı bir hizmet sunan ve bilgisi ve muvaffakiyetleri nedeniyle haklı olarak doktor terimini hak eden bir bayan için yaptırıldığı açıktır.
ANTİOKHİS, HEYKELİ DİKİLEREK ONURLANDIRILDI
Bu yazıt MÖ 4’üncü yüzyılda bayan bir hekimin varlığına dair tartışılmaz bir delil sağlamakla birlikte, bu devirde çok sayıda bayanın doktorluk yapmaya başladığının kanıtı olarak ele alınmamalıdır. Lakin bayan tabiplerin sayısı bu tarihten sonra süratle artmış olmalıdır ki MÖ 4 ve 3’üncü yüzyıllarda, Yunanca iatrine terimi, muhtemelen artan sayıda bayan hekimin varlığına bağlı olarak, iatros’un dişil biçimi olarak ortaya çıkar. Bir diğer terim olarak iatromaia ise eğitim alarak işinde uzmanlaşmış bir ebeyi tanımlar. Bayanların tıp alanındaki varlığı ve yükü gittikçe artmış olmalıdır. O denli ki MÖ 1’inci yüzyıla gelindiğinde, Taraslı Herakleides’in bayan Doktor Antiokhis’e yazdığı bir mektupta görülebileceği üzere bir erkek doktor bir kadın doktora ‘meslektaşım’ diye hitap edebiliyordu. Antiokhis, Lykia’daki Tlos kentindendi ve Tlos kent meclisi tarafından ‘tıp alanındaki tecrübesi nedeniyle’ heykeli dikilerek onurlandırılmıştı. Tloslu olduğu halde mesleğine Roma’da devam ettiği bilinen Antiokhis’ten, Galenos da dalak ağrısı, kalça gutu ve romatizma ilaçlarının yaratıcısı olarak bahsetmekteydi. Hiç kuşku yok ki Antiokhis, erkek meslektaşlarıyla eşit seviyede saygın bir hekimdi.
Antik Çağ’da tıp eğitimi genel olarak usta-çırak bağlantısına dayanıyordu. Büyük tıp okullarında eğitim alarak ya da ünlü ve saygın hekimlerin yanında çalışarak doktor olanlar genelin içinde azınlıktaydı. Doktor olmak için bir diploma ya da sertifikaya gereksinim yoktu. Herkes doktor olarak çalışabilirdi. Kişinin ünü ‘sertifika’ fonksiyonu görürdü. Tıp mesleği çoklukla bir aile geleneği olarak babadan oğula geçerdi. Bayan hekimlerin çok büyük bir kısmının da bu aile geleneği içinde yer aldığını görüyoruz. Yani, akademik tıp eğitimi alan bir bayan doktora rastlanmazken, babası yahut eşi doktor olan kadın doktorlara ait çok sayıda ispatımız var. Tıpkı üstte bahsettiğimiz, eğitimini kendisi de ünlü bir doktor olan babasından almış olan Antiokhis’in durumunda olduğu üzere… Kocası doktor olan Pantheia’nın yazıtına bakalım. Pergamon’da bulunmuş olan ve MS 2’nci yüzyıla tarihlenen bu mezar yazıtı, bayan Doktor Pantheia için babası Philadelphos ile birlikte kendisi de bir doktor olan kocası Glykon tarafından diktirilmişti:
“Al, Pantheia, karım, senin vefatına neden olan yazgı tarafından ebedi yas içine atılan eşinin veda selamını. Zira evliliğin koruyucusu Hera, daha evvel hiç senin kadar eksiksiz hoşlukta, mizaçta ve bilgelikte bir eş görmemişti. Bana kendi suretim olan oğullar verdin. Sırayla kocana ve çocuklarına göz kulak oldun. Konut halkını ustalıkla yönetim ettin ve benimle birlikte tıp hekimi olarak ün kazandın, zira sevgili eşim, bu sanatta benden daha az nitelikli değildin. Bu nedenle kocan Glykon seni, ölen Philadelphos’un vücudunun de gömülü olduğu ve vefatımdan sonra benim de içinde yatacağım bu mezara gömdü; evlilik yatağını nasıl paylaştıysam, yeraltında da senin yanında yatacağım.”
Yine Küçük Asia’daki Neoklaudiopolis’ten MS 2-3’üncü yüzyıla ilişkin bir yazıtta, bir koca, doktor olan karısı Domnina’nın gidişinden duyduğu acıyı şu formda söz eder:
“Ölümsüz yaradanlara koştun Domnina ve beni, kocanı unuttun. Vücudunu yıldızlı göklere yükselttin. Beşerler senin ölmediğini, ülkeni hastalıktan kurtardığın için rablerin seni kaptığını söyleyecekler. Elveda; sevdiklerine yalnızca ıstırap ve sonsuz acı bırakmış olsan da cennet tarlalarında sevinç bulabilirsin.”
‘Ülkesini hastalıktan kurtaran’ Domnina, MS 2’nci yüzyılın ikinci yarısında tüm Roma İmparatorluğu’nu vuran Antoninler Vebası sırasında hekimlik yapmış ve bu sırada ölmüş olmalıdır.
Kadın tabiplere verilebilecek epigrafik örneklerin sayısı arttırılabilir. Yazıtlarda, birçok ebe, bir kısmı da doktor olarak geçen kadınların sayısı azımsanmayacak ölçüdedir. Üstelik yazıtlar bize dolaysız bir biçimde, antik müelliflerin önyargılı erkek bakış açısı tarafından çarpıtılmamış gerçeklerden bahsettikleri için ayrıyeten kıymetlidir. Bütün bu örnekler bize, tıp mesleğinde bayanların, sayıca erkek meslektaşlarından çok daha az olsalar da kendi toplumları tarafından önyargısız bir formda kabul edildiklerini göstermektedir. Uzmanlıklarından dolayı onurlandırıldıklarını, kimilerinin bilgilerini yazıya döktüğünü ve yapıtlarıyla sonraki kıymetli tabipler tarafından kabul gördüklerini anlayabiliyoruz.
Hypatia’nın Jules Maurice Gaspard (1862-1919) tarafından yapılmış portresi. OTUZ FİLOZOFTAN BİRİ KADINDI
Eli kalem tutan, erkeklerin hükümran olduğu entelektüel dünyada varlık gösterebilen bayanlardan kelam ederken bayan filozoflara da değinmeliyiz. Elbette sayıca çok azdılar. İsmi günümüze kadar ulaşmış olabilenleri daha da azdı. En ünlüsü, beşinci yüzyılın başında İskenderiye’de Hıristiyanlar tarafından öldürülen Neoplatonist filozof Hypatia idi. Onun dışında, antik müelliflere mevzu olmuş öteki bayan düşünürlere de rastlıyoruz. Mesela Pythagoras’ın biyografisinin muharriri olan Iamblikhos’un bu yapıttaki filozoflar listesinde Pythagoras’ın öğretisine bağlı birkaç bayan filozoftan bahsedilir. Edebi, tarihi, epigrafik ve papirolojik kaynaklara dayanan bir çalışma olan ve antik çağda filozof olarak tanımlanan üç binden fazla kişiyi içeren Dictionnaire des Philosophes Antiques, bize yüz kadar bayan filozofu da tanıtır. Bir diğer deyişle, başlangıçtan Yeni Platonculuğun sonuna kadar, Hıristiyan muharrirler da dahil olmak üzere, otuz filozoftan biri bayandır. Ayrıyeten bu bayan filozoflar çabucak hemen her vakit bir felsefi okula bağlı olarak tanımlanmıştır. Yeni Platoncu, Stoacı ya da Epikourosçu olarak geçerler. Tekrar sözlükte geçen bütün bayan figürler bir erkek filozofla akrabadır. Bir filozofun kızı, kardeşi, karısı ya da gelinidir. Tıpkı bayan hekimlerde olduğu üzere, bayan filozoflar için de bilime, ideolojiye erişimin tek yolu ailedir. Elbette, bayanın dünyasının meskenin içiyle hudutlu olması gerektiğini savunan erkek filozofların dünyasında, bir bayanın ailesinden bağımsız bir biçimde, hatta ona karşın ideoloji eğitimi alabileceğine, ideoloji okullarında yer alabileceğine inanmamız çok safiyane olurdu. Sokrates ile Iskhomakhos ortasında geçen diyalogda Sokrates tarafından söz edildiği üzere, bayanın yeri ‘içerisi’ idi:
“İçerinin ve dışarının bu ikili fonksiyonu emek ve ihtimam gerektirdiğinden, tanrısallık bana nazaran en başından beri bayanın tabiatını içerinin bakımı ve işi için, erkeğinkini de dışarının işi ve bakımı için tahsis etmiştir. […] Aslında bayan için daima kaçmaktansa içeride kalmak doğrudur. Erkek içinse dışarıdaki işlerle ilgilenmektense içeride kalmak utanç vericidir.”
Antik Yunan’da bayanın ‘ait olduğu’ yere ait bu genel hali yok sayamayız. Lakin kesinlikle ki ideoloji etrafında bayanın mesken dışında, üstelik entelektüel faaliyetlerde bulunabileceğine inanan erkekler de olmalıydı. Antik çağın tek gerçek feminist filozofu olduğunu söyleyebileceğimiz Platon bunlardan biriydi. Kız ve erkek çocuklara birebir eğitimin verilmesini, yönetici sınıftaki bayanların mesken işleri ve çocuk bakımından kurtarılmasını ve birebir sınıftaki erkeklerle eşit hale getirilmesini öneriyor, bayanların hamilelik ve çocuk doğurma dışında erkeklerden hiçbir farkı olmadığını savunuyordu. Antik Yunanca’da ‘yurttaş’ (polites) sözü yalnızca eril olarak kullanılırken, Platon bu kelimeyi dişil olarak kullanan, erkek ve bayan yurttaşlardan bahseden tek yazardı. Platon’un fikirlerinin çok sayıda erkek tarafından benimsendiğine inanmak fazla optimist olmayı gerektirecektir.
Tıp ve ideoloji üzere alanlarda bayanların dikkate bedel bir yere sahip olması, erkek meslektaşlarının öbür toplumsal çevrelere mensup erkeklere kıyasla ileri görüşlü olmalarından kaynaklanmıyordu. Yeniden de bu etraflarda, ailelerinden yana şanslı olan ve aile geleneğinin bir modülü olarak ‘paideia’ya ulaşabilen bayanların da dahil olabildiği bir alana müsaade verilmişti. Ve bu manada, bundan 2 bin yıl evvel bir Yunan kentinde, varlıklı ve eğitime ehemmiyet veren bir ailenin içine doğmuş olan bir bayan, tahminen de 19’uncu yüzyılda ve 20’nci yüzyılın başlarında tıp fakültesine girmek isteyen ya da ideoloji alanında bir kürsü hayal eden hemcinslerine nazaran çok daha şanslıydı.