Mehmet Öğütçü*
Ocak ayı başlarında Birleşik Arap Emirlikleri doruğunda benden gelecek yıl dünyada ve bölgemizde müsabakamız mümkün olan esas jeopolitik riskleri anlatmam istendi. Tepeye katılan hükümet, ordu ve iş dünyasının önde gelenlerine söylediklerimi kısaca sizinle paylaşmak istiyorum:
Yakın tarihte jeopolitik riskler hiçbir vakit ekonomileri, güç akışlarını, su krizini, besin arz güvenliğini, finansal akışları ve ülkelerin dünya sistemindeki pozisyonlarını bugün olduğundan daha güçlü bir formda şekillendirmedi. Şirketler, hükümetler, bankalar, sigortacılar, generaller bu riskleri daha ciddiye almalıdır. İş kararlarında ve hükümet politikası seçimlerinde bunların dikkate alınması kaçınılmaz bir gereklilik. Bu nedenle, jeopolitik zorlukları, oynaklığı ve belirsizlikleri yakından izleyecek ve tahlil edecek olan risk azaltma ve idaresinde başkanları desteklemek için bizimki üzere şirketlere pek çok fırsat var.
Bana sorarsanız, önümüzdeki yıl hepimizin karşı karşıya kalacağı esas jeopolitik ve ekonomik zorluklar şunlar:
1. Ekonomik milliyetçilik, teknoloji savaşı, yaptırımlar, tedarik zinciri yer değiştirmeleri, parçalanmış jeopolitik, global güvenlik problemleri ve giderek siyasallaşan globalleşme süreci üzerinden meşruiyet kazanmaya çalışan otoriter devletler güç kazanacak, demokrasilere tehdit artacak. 2021’de ABD’de başlayan global enflasyon şok dalgaları, 2022’de tüm dünyayı tesiri altına aldı. Artık 2023’te, güçlü ekonomik ve siyasi dalgalanmalarla tesiri daha fazla hissedilecek. Son iki nesilde global GSYİH üçe katlandı, neredeyse her ülke zenginleşti ve bir milyardan fazla insan çok yoksulluktan kurtuldu. Bu gidişatın yeni şoklarla aksine döndüğünü göreceğiz. Milyarlarca insan, Covid-19 salgını, Rusya-Ukrayna savaşı, artan global enflasyon, güç kıtlığı ve ekonomik, güvenlik ve siyasi kazanımların kaybı nedeniyle daha savunmasız hale gelecek. Global orta sınıf küçülecek, bunu ülkeler içinde ve ülkeler ortasında daha şiddetli siyasi istikrarsızlık izleyecek. Dünya çapında toplumsal huzursuzluk, çok sağın yükselişi, ırkçılık, göçmenler, mülteciler, İslami köktencilik, terörist ataklar (bu kere daha fazla siber taarruz yoluyla) 2023’te peşimizi bırakmayacak.
2. ABD-Çin rekabeti, hepimiz için sırf 2023’ü değil, önümüzdeki on yılları da şekillendirecek stratejik bir meydan okuma. Amerika, Çin’in yükselişini durdurmak yahut en azından yavaşlatmak için elinden gelen her şeyi yapmaya kararlı. Dünyanın geri kalanının kendisini nerede, nasıl ve Pekin’in mi yoksa Washington’un yanında mı konumlandıracağı kıymet kazanacak. Ülkeler, hatta çok uluslu şirketler bile temel bir seçim yapmak zorunda kalacak. Çin’in zayıf ekonomik performansı, ülkedeki “sıfır Covid” stratejisinin apansız sona ermesinin tetiklediği sıhhat felaketi, Xi Jinping‘in Putin ile münasebeti, AB’nin özerkliğini kaybedip daha açık bir halde Amerikan güvenlik şemsiyesi altına girip girmeyeceği, Çin’in AB ile bağlarının nasıl gelisecegi, Jenerasyon ve Yol teşebbüsünün nefesinin kesilmesi, ABD merkezli çok uluslu şirketlerin Çin’in stratejik sanayilerinden men edilmesi ve Yeni Delhi’nin Washington ile daha yakın bağlar kurmaya nitekim hazır olup olmadığı değerli sorular olarak gündemde kalacak. Pandemiden (çoğunlukla) kurtulduk, lakin Çin’in kısıtlamaları gevşetmesi ile milyonlarca Çinlinin seyahat etmeye başlamasi dünyanın geri kalanı için önemli bir sıhhat riski oluşturabilir.
3. Rusya-Ukrayna savaşı, petrol ve doğal gaza yönelik yaptırımlar, Çin ve Hindistan’a yarar sağlayan klâsik güç ve yatırım akışlarının kesintiye uğraması ve Orta Doğu petrolü ile Kuzey Afrika gazının Avrupa’ya kayması sıcak hususlar olmaya devam edecek. Rusya’nın bu kadar insani ve altyapı hasarına neden olmasına karşın Ukrayna’daki savaşı kazanma şansı yok. Avrupa Birliği her zamankinden daha güçlü. NATO varlık sebebini yine keşfetti. G7 güçleniyor. Amerikan sert gücü, en azından şimdilik, global olarak rakipsiz olmaya devam ediyor. Lakin köşeye sıkıştırılmış bir Rusya, global bir oyuncudan dünyanın en tehlikeli durumuna dönüşebilir. Yalnızca AB ve ABD için değil, etraf komşuları için de önemli ve yaygın bir tehlike oluşturabilir. Ukrayna’da mahsur kalan, daha fazla izolasyon ve Batı misillemesinden kaybedecek çok az şey olan ve ayrıyeten gücünü göstermek için ağır iç baskıyla karşı karşıya kalan Rusya, Batı’ya karşı asimetrik bir savaşa yönelebilir. Nükleer tehdidin yanı sıra, Kremlin’e bağlı bilgisayar korsanları Batılı şirketlere, hükümetlere ve altyapıya karşı giderek daha karmaşık hale gelen siber taarruzları hızlandırabilir.
4. Rusya’nın en değerli askeri müttefiklerinden biri olan İran, İslam Cumhuriyeti’ni iktidara getiren 1979 ihtilalinden bu yana en büyük iç huzursuzluğu yaşıyor. Tahran ayrıyeten son derece düşmanca bir jeopolitik ortamla karşı karşıya. İran ‘ahlak polisi’ tarafından tutuklandıktan sonra hayatını kaybeden 22 yaşındaki Mahsa Amini’nin vefatından bu yana İran, büyük bir iç karışıklık ve protestolarla karşı karşıya kaldı. Tıpkı vakitte Tahran, nükleer programını değerli ölçüde artırdı ve Bati ile nükleer muahedeyi tekrar canlandırma bahtını neredeyse büsbütün sona erdirdi. Ve artık de Putin’in ordusuna ölümcül silahlar sağlıyor. 2023’te yeni çatışmalar ve daha fazla Batı yaptırımları beklenebilir. Sonuç olarak Tahran, Asya ülkeleri, bilhassa Rusya ve Çin ile daha geniş işbirliği arayışına girerek “bölgecilik” stratejisini ilerletebilir. Kürt ve Azeri ayrılıkçı hareketlerin merkezi hükümete karşı faaliyetleri artabilir. İran, Avrasya satranç tahtasındaki rolünü güçlendiren ve Moskova-Pekin-Tahran eksenini güçlendiren Şanghay İşbirliği Örgütü’nün daimi üyesi oldu. Orta Asya ve Kafkas petrol ve gaz alanlarını Avrupa’ya bağlayan çeşitli güç boru sınırları ve projelerinin merkez üssü olan Hazar Denizi’nde Moskova ile işbirliği yapacak. İsrail’deki çok sağcı ve dindar hükümet, İran’a karşı beklenmedik ataklar yapabilir.
5. Geçtiğimiz yıla damgasını vuran enerji krizi, jeopolitik, iktisat ve üretim faktörlerinin birleşimi ile maalesef 2023 yılının bilhassa ikinci yarısında çok daha sıkıntı piyasa şartları yaratacak, hane halkı ve işletmeler için maliyetleri artıracaktır. Güç ithal eden ülkeler üzerindeki mali yük artacak ve OPEC+ ile ana akım tüketiciler ortasındaki uçurumu daha da genişletecek. Elbette ucuzlayan yenilenebilir kaynaklara yapılan yatırımlar hızlanacak ve iklim değişikliği ile çaba çalışmaları ağırlaşacak. Bu yıl su kıtlığı global ve sistemik bir sorun haline gelecek ve su krizinden su riski idaresine geçiş gayretleri hızlanacak. Besin arz güvenliği daha fazla tasa kaynağı olacaktır. Hükümetler, milletlerarası kuruluşlar, yatırımcılar, sigortacılar ve özel şirketler gıda-su-enerji denklemini kurmak ve bu zorluklarla kendi başlarına nasıl başa çıkacaklarını belirlemek için çok çalışacaklar.
6. 1990’ların ortası ile 2010’ların başı ortasında doğan Z kuşağı, internetsiz yapamayan birinci jenerasyondur. Dijital aygıtlar ve toplumsal medya, hakikaten global olan birinci kuşağı yaratmak için onları hudutların ötesinde birbirine bağlamayı başardı. Bu onları bilhassa ABD ve Avrupa’da yeni bir siyasi ve jeopolitik aktör yapıyor. Kurumsal ve kamu siyasetini yine şekillendirmek için çevrimiçi örgütlenme yeteneği ve motivasyonuna sahip olan Z Nesli, bir düğmeyle siyaseti alt üst edebilir ve şirketlerin işlerini karmaşık hale getirebilir. O yüzden hepimiz bu jenerasyonun beklentilerini, önceliklerini ve dertlerini anlamak zorundayız.
7. Biz tam olarak farkında olmayabiliriz ancak önümüzdeki yaz Türkiye’de cumhurbaşkanlığı ve milletvekilliği sandıklarından kimin çıkacağı bizim kadar milletlerarası toplum tarafından da merakla bekleniyor. Seçim sonuçları kıymetli bir jeopolitik risk yahut fırsat olarak görülüyor. Rus jeopolitik revizyonizminin Türkiye’yi Batı’ya mı yaklaştıracağı yoksa Pekin-Moskova-Tahran eksenine mi kaydıracağı tartışmaları da 2023’te bitmeyecek. Körfez ülkeleri, Mısır ve İsrail ile uzlaşma, Suriye ile ilgilerin olağanlaştırılması ve Libya’da tansiyonun düşürülmesi üzere gayretlerin sürmesi bekleniyor.
Özetle, 2023 çok fazla risk ve daha az âlâ haberle dolu olacak. Bu risklerin kurbanı olmak istemiyorsak şimdiden uygun hazırlanmalıyız.
*The London Energy Club ve Küresel Resources Partners Group Yönetim Kurulu Başkanı